Mặc dù con người là loài duy nhất xem xét kỹ lưỡng hình ảnh của mình trong gương mỗi ngày, chúng ta không phải là loài duy nhất nhận ra bản thân mình trong gương. Những nghiên cứu về việc liệu động vật có thể nhận ra mình trong gương hay không bắt đầu vào năm 1970 và kể từ đó, các nhà khoa học đã phát hiện rằng một số loài cũng có khả năng này, chẳng hạn như tinh tinh, voi, cá heo...
Vào năm 1970, các nhà khoa học đã tiến hành kiểm tra khả năng nhận ra bản thân trong gương ở nhiều loài khác nhau, bắt đầu với tinh tinh (Pan troglodytes). Họ cũng nghiên cứu kỹ lưỡng các loài động vật khác nhau, từ kiến, cá đuối manta đến vẹt xám châu Phi (Psittacus erithacus) để tìm kiếm dấu hiệu tự nhận thức khi chúng đứng trước gương. Một số ít đã nhận ra rằng chúng đang nhìn vào chính mình. Nhiều loài không nhận ra. Và một số loài khác hiển thị các hành vi không rõ ràng.
Những kết quả không đồng nhất này đã gây ra các cuộc tranh luận về tính hữu ích của bài kiểm tra này và cách nó giúp các nhà khoa học hiểu về nhận thức của động vật.
Frans de Waal, một nhà linh trưởng học tại Đại học Emory, nói với Live Science: "Nhiều loài động vật không vượt qua bài kiểm tra". De Waal đã tiến hành các bài kiểm tra tự nhận thức trên khỉ capuchin - nhưng không thành công.
Vậy những loài động vật nào đã vượt qua bài kiểm tra?
Trong các thí nghiệm vào năm 1970, bốn con tinh tinh đã được gây mê và đánh dấu bằng thuốc nhuộm đỏ trên mặt. Khi thức dậy, chúng kiểm tra các khu vực đã được đánh dấu trong gương, cho thấy chúng hiểu rằng chúng đang nhìn chính mình. Bài kiểm tra này hiện được coi là bằng chứng thuyết phục nhất về sự tự nhận thức trước gương.
Những loài vượn lớn khác cũng đã vượt qua bài kiểm tra. Trong một nghiên cứu năm 1973, đười ươi nhận ra bản thân - và thậm chí xác định được dấu vết trên cơ thể. Trong một nghiên cứu năm 1994, các nhà khoa học cũng quan sát thấy tinh tinh bonobo kiểm tra các khu vực trên cơ thể mà chúng không thể nhìn thấy nếu không có gương. Kết quả đối với khỉ đột vẫn chưa rõ ràng.
Các loài khỉ thường xem hình ảnh phản chiếu của chúng như một con vật khác - mặc dù một loạt các nghiên cứu gây tranh cãi cho thấy một số loài có thể nhận ra bản thân sau khi được huấn luyện kỹ càng.
Việc huấn luyện này cũng đúng với các động vật khác. Tuy nhiên, điều này gây nghi ngờ về ý nghĩa của những bài kiểm tra đó. Ellen O'Donoghue, một nhà tâm lý học nhận thức tại Đại học Cardiff ở Anh, người đã nghiên cứu việc học ở chim bồ câu, tự hỏi: "Liệu quá trình huấn luyện đó có phủ nhận kết quả của bài kiểm tra gương đối với các loài cần huấn luyện không?". Những người chỉ trích cho rằng hành vi đã được huấn luyện như vậy không phải là bằng chứng đáng tin cậy về sự tự nhận thức.
Cho đến gần đây, động vật có vú trên cạn duy nhất khác đã vượt qua bài kiểm tra một cách thuyết phục là một con voi châu Á (Elephas maximus) tại Sở thú Bronx. Tuy nhiên, một nghiên cứu vào tháng 1/2024 trên tạp chí Neuron cho thấy chuột dường như cũng nhận ra những thay đổi đối với cơ thể của chúng trong gương.
Các nghiên cứu trên cá heo cho thấy rằng chúng cũng có thể nhận ra hình ảnh phản chiếu của chính mình. Một nghiên cứu năm 1995 sử dụng video thay vì gương và một nghiên cứu năm 2001 sử dụng gương đều chỉ ra rằng cá heo sử dụng hình ảnh của chúng để kiểm tra các dấu hiệu trên cơ thể.
Năm 2008, các nhà nghiên cứu nghiên cứu chim ác là Á-Âu (Pica pica) đã tìm thấy bằng chứng đầu tiên cho thấy các loài không phải động vật có vú cũng có khả năng nhận ra chúng trong gương. Chim bồ câu cũng đã vượt qua bài kiểm tra - nhưng phải sau một quá trình điều kiện hóa nghiêm ngặt. Và vào năm 2022, chim cánh cụt Adélie hoang dã (Pygoscelis adeliae) cũng có dấu hiệu tự nhận thức bản thân trong gương, mặc dù chúng không phản ứng với những chiếc yếm màu đeo quanh cổ thay vì các vết đánh dấu cơ thể.
Các thử nghiệm trên động vật bậc thấp đã gây ra tranh cãi đặc biệt. Một nghiên cứu năm 2015 cho thấy kiến có thể có một số mức độ tự nhận thức vì chúng đã cố gắng loại bỏ sơn màu xanh khỏi đầu khi nhìn vào hình ảnh của chúng trong gương. Hai nghiên cứu khác cho thấy cá có thể nhận ra chính mình. Một nghiên cứu từ năm 2016 phát hiện ra rằng cá đuối manta dường như tự kiểm tra và thổi bong bóng khi cho xem hình ảnh của chúng gương. Tuy nhiên, không có bài kiểm tra đánh dấu nào được thực hiện. Và một thí nghiệm năm 2019 trên cá mó wrasses (Labroides dimidiatus) phát hiện rằng chúng cố gắng loại bỏ các vết thuốc nhuộm ở mặt dưới sau khi nhìn thấy mình trong gương.
Việc những sinh vật được cho là bậc thấp hơn vượt qua bài kiểm tra gương, trong khi một số động vật thông minh hơn, bao gồm cả vẹt xám châu Phi, không vượt qua bài kiểm tra gương, đã khiến người ta nghi ngờ về tính hữu ích của nó. O'Donoghue cho rằng, bài kiểm tra gương chỉ có thể đánh giá được một khía cạnh của sự tự nhận thức. Nhiều người thường có xu hướng xem sự tự nhận thức là một trạng thái tuyệt đối - hoặc có, hoặc không. Nhưng quan điểm này có lẽ không chính xác, sự tự nhận thức có thể tồn tại ở nhiều mức độ khác nhau, giống như một thang đo với nhiều cấp độ.
Theo Livescience
